سالمندآزارها چه کسانی هستند و کدام سالمندان در معرض خطرند؟
دکتر مجید صادقی
روانپزشک، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
سازمان جهانی بهداشت میزان سالمندانی را که مورد سالمندآزاری قرار می‌گیرند، در سطح جهان، بین 6-4 درصد سالمندان تخمین می‌زند و سالمندآزاری را این‌طور تعریف می‌کند: «انجام هر عملی که باعث وارد شدن صدمه جدی به فرد سالمند تحت مراقبت و آسیب‌پذیر شود، از مصادیق سالمندآزاری است. از میان این اعمال می‌توان به برآورده نکردن نیازهای اساسی سالمند یا محافظت نکردن از او در برابر آسیب‌های احتمالی جسمی، روانی و مالی اشاره کرد. این سوءرفتارها معمولا از طرف نزدیکان و کسانی است که مراقبت از سالمند را به عهده دارند. مراقب می‌تواند پرستاری باشد که از سالمند در منزل یا خانه سالمندان نگهداری می‌کند یا فرزند، فرزندان، خواهر و برادر، عروس و داماد یا حتی همسر سالمند.»
انواع سالمندآزاری
سالمندآزاری گاهی به شکل بدرفتاری جسمی با سالمند تظاهر می‌یابد. آسیب‌رسانی، بدرفتاری، کتک‌زدن یا عدم مراقبت از سالمندی که دچار یک بیماری جسمی است، ندادن به موقع داروها یا در اختیار نگذاشتن وسایل کمکی مانند عصا، عینک و سمعک از مصادیق بدرفتاری جسمی محسوب می‌شوند. نوع دیگر بدرفتاری‌ها، بدرفتاری روانی است که با اعمالی مانند توهین، تحقیر، بی‌توجهی، ابراز خشم و نفرت به سالمند نمود پیدا می‌کند. بهره‌برداری مالی نیز به معنای برداشت یا سوءاستفاده از منابع مالی سالمند است که نوع دیگری از سالمندآزاری محسوب می‌شود.
آنها به مرگ نزدیک‌ترند
باید توجه داشت که میزان مرگ و میر در سالمندانی که مورد آزار قرار می‌گیرد بسیار بالاتر از افرادی است که مراقبت درستی از آنان به‌عمل می‌آید. پژوهشگران در یک مطالعه دریافته‌اند که پس از 13 سال تنها 9 درصد سالمندانی که مورد آزار قرار گرفتهاند، زنده می‌مانند، درحالی که این عدد در سالمندانی که در شرایط مناسب نگهداری می‌شوند به 40 درصد می‌رسد.
در خانه یا هر جای دیگر
پرسش دیگری که در این زمینه مطرح است، این است که آیا بدرفتاری با سالمندان همیشه در منزل و به دور از دید اذعان صورت می‌گیرد؟ در پاسخ باید گفت که بدرفتاری با سالمندان ممکن است در منزل خودشان یا درخانه سالمندن اتفاق بیفتد. البته نهایتا سر و کار سالمندانی که در خانه خودشان مورد بدرفتاری قرار گرفتهاند، معمولا به خانه سالمندان می‌افتد که در آنجا ممکن است شرایط بهتر و مناسب‌تری از محل زندگی اصلی خود را تجربه کنند یا بدرفتاری با آنها توسط افراد دیگر و با روش‌های دیگری ادامه پیدا کند.
بدترین نوع سالمندآزاری
وخیم‌ترین و بدترین شکل سالمندآزاری، نوعی است که در آن فرد سالمندآزار از آسیب‌رسانی، تحقیر و ناتوان کردن سالمند لذت می‌برد. شاید رفتار کنونی چنین افرادی ریشه در گذشته مشترکی داشته باشد که با سالمند مورد نظر داشته‌اند و اکنون که سالمند درمانده، محتاج و وابسته آنها شده و قدرت تحکم سابق را ندارد، زمان را مناسب برای گرفتن انتقام می‌بینند. این ویژگی‌ها را بیشتر در زنانی می‌بینیم که سال‌ها تابع و مطیع همسران زورگو بوده‌اند.
پیشگیری از سالمندآزاری
همیشه باید توجه داشته باشیم که رفتار با بزرگترها و سالمندان مستقیما توسط نسل بعدی الگوبرداری می‌شود، بنابراین اگر می‌خواهیم درآینده مورد چنین آزار و اذیت‌هایی قرار نگیریم، از هم‌اکنون باید رفتارمان را با سالمندان بهبود بخشیم. همچنین باید همه مسئولیت‌های نگهداری و مراقبت از سالمندان را به یک نفر نسپاریم. در چنین وضعیتی، در بهترین حالت، مراقب دچار فرسودگی و خستگی می‌شود و از عهده وظایفش برنخواهد آمد و در بدترین حالت نیز اقدام به سوءاستفاده در جنبه‌های مختلف خواهد کرد. گذشته از اینها، حمایت سیستم اجتماعی از قبیل مراجع قضایی و قانونی، بهزیستی، مددکاری، و سازمان‌های مردم نهاد نقش به‌سزایی در پیشگیری از این پدیده مذموم دارند.
سالمندانی که آسیب‌پذیرترند
در میان سالمندان، گروهی هستند که از سایر همسالان خود آسیب‌پذیرترند. چنین سالمندانی ممکن است با فرد آسیب‌رسان در یک مکان و زیر یک سقف زندگی کنند. آنها معمولا دچار بیماری‌ها و ناتوانایی‌های متعدد و جسمی هستند که باعث وابستگی‌شان به دیگران می‌شود. این گروه از سالمندان از نظر اجتماعی منزوی‌تر هستند و هیچ ارتباطی با دنیای خارج ندارند و ا ز طرد یا کنارگذاشته شدن و بی‌توجهی واهمه دارند یا دچار افسردگی و زوال عقل می‌شوند.
ویژگی‌های سالمندآزارها
گاهی مراقبان افراد سالمند خودشان هم دچار بیماری‌های روانی و جسمی هستند که باعث می‌شود ناآگاهانه باعث آزار و اذیت سالمند شوند، بنابراین حمایت و دست تنها نگذاشتن مراقبان هم مهم است. اما به‌طور کلی افرادی که به سالمندان آسیب می‌زنند، معمولا اعتیاد و سوءمصرف مواد دارند، وابستگی مالی و عاطفی به قربانیان دارند، گوشه‌گیر و منزوی‌اند و نهایتا از این مراقبت منفعت مالی عایدشان می‌شود. آنها روابط قربانیان خود را با دیگران و دنیای خارج قطع می‌کنند و سالمند تنها ازطریق آنهاست که می‌تواند با دیگران ارتباط برقرار کند، در واقع نقش چشم و گوش قربانی را به عهده می‌گیرد و سالمند فقط از دریچه‌ای که فرد آزار‌رسان تعیین کرده، می‌تواند دنیا را ببیند. به تدریج کنترل مالی قربانی را به دست و برای سالمند تصمیم می‌گیرند. در خیلی از موارد، سالمند حتی تصور می‌کند که او خیرش را می‌خواهد و از جان و دل خود را در اختیارش قرار می‌دهد. همانطور که گفته شد برخی آزاررسان‌ها تنها منفعت مالی دارند و به قول معروف می‌خواهند ثروت سالمند را بالا بکشند. بعضی‌ها هم معتقدند که رفتارشان صحیح است و سالمند آنقدر ضعیف و نانوان است که نمی‌تواند تصمیم درستی در مورد اداره زندگی خود بگیرد. آنها هدف خود را «قصدخیر» می‌دانند.
